در این شماره از فصلنامه «اشپکتروم ایران» مقالات و مطالب ذیل پیرامون مقوله ی «جهاد» گردآوری شده است:

• آقای پتر آنتش: جهاد، عامل اختلاف
• آقای رودیگر لوهلکار: مفاهیم بسیط جهاد و نگرش به ابعاد روحانی آن
• خانم سیبیله فریتش- اپرمان: تزکیه و جهاد اکبر
• آقای خوشوانت سینگ:  بررسی ابعاد «نبرد مقدس» دین  سیک ها مبتنی بر عدم استفاده از نیروی قهرآمیز
• آقای حمید رضا ترابی: هرمونوتیک ابعاد انسانی “جهاد”
• خانم ها نیلوفر و یاسمن سلمانی: جهاد، حربه ای علیه فقر زدایی
• چکیده مقالات به فارسی
• بررسی کتاب
• ویراستاران و نویسندگان

Persische Zusammenfassungen der Beiträge (چکیده فارسی مقالات)

جهاد از ديدگاه آقای پتر آنتس  Peter Antesیک مفهوم چندوجهی است، که معانی مختلفی چون ‹تلاش، مبارزه، کوشش و جديت› می دهد و معمولاً در مسير و هدفی خوب و بخصوص در راه خدا، دين خدا و اسلام انجام می شود. مسلمانان بین ‹جهاد اکبر› و ‹جهاد اصغر› تمايز قائل می شوند. منظور از جهاد اکبر در عرفان اسلامی مبارزة معنوی با نفس و تمایلات فردی است؛ در اهداف و مسیرهای سياسی تلاش برای اهداف عالی مد نظر است، مثل مبارزه با عقب ماندگی اقتصادی کشور، تلاش در مسیر ساختار سياسی و مردم سالاری، مبارزه برای نیل به آزادی و يا دسترسی به حقوق طبقات اجتماعی مانند حقوق بانوان. جهاد اصغر معمولاً با امور بيرونی و اجتماعی در ارتباط است و شامل مبارزه و جنگ واقعی می گردد. در اين رابطه هر نوع توسعه طلبی با مبارزه و جهاد و دفاع مقدس روبرو می شود. واژه و مفهوم سیاسی جهاد برای مثال نوعی رفتار و برخورد ضداستعماری را شامل می شود و کاربردی چون مبارزه با سلفيان و گروههای محارب امروزی (چون طالبان و داعش) دارد. همة اين امور باعث نوعی بحثها و تعارضات اجتماعی می گردد، هم در کشورهای غربی و هم در بين اکثريت مسلمانان، موضوعی که موجبات عکس العمل منفی علما نسبت به تفاسیر متعدد از جهاد را توسط خليفة حکومت اسلامی فراهم می سازد.

بر اساس نظر آقای رودیگر لوهلکار Rüdiger Lohlker این نکته ضروری است، که به مفاهيم بسيط و گسترده ای چون جهاد در ساختار متون مختلف و مربوطة آن توجه شود، به جای اينکه آنها را فقط در محتوای متون و مفاهیم نظامی جستجو کنیم. در اين راستا بایستی متون اصلی دینی و مقدس بعنوان آثار دینی با خوانش شخصی از طرفی و نگرش بازسازی شده و شایان اصلاح از طرف دیگر مورد توجه قرار گیرد. نويسندة مقاله اشاره بر اين دارد، که جهاد نظامی محض نوعی از جنبش است، که عمدتاً توسط حرکت های مجامع فردی و تندرو و بصورت مقطعی بروز و ظهور می نماید. اين در حالی است، که این مفهوم در منابع و مأخذهای دینی بطور متمایزی و با تفاوتهای خاصی به جهاد اکبر و جهاد اصغر تفکیک می گردد. اولی در واقع از طرفی نوعی اقدامات منظم و خودسازنده بر علیه نيروهای غريزی و طبیعی انسانی است و از طرف دیگر توصیف مبارزة درونی و معنوی انسان با ابعاد مختلف وسوسه های شیطانی و عقل پرهيزگار انسان در برابر آنها تلقی می شود. در خاتمه نویسنده به اين جمع بندی می رسد، که تفسیر واژة جهاد صرفاً از ديدگاه نظامی جريحه دار کننده و نارساست و ابعاد پنهانی و پیوندهای معنوی اين واژه را به خوبی قابل درک و فهم نمی سازد.

خانم سیبیله فریتش-اپرمان Sybille C. Fritsch-Oppermann موضوع رابطه ‹تزکيه› در ديدگاه غربی را با ‹جهاد اکبر› از نگرش اسلامی با هم بررسی می کند و اينکه هر کدام از آنها به منظور رسیدن به نوعی آزادی و تعادل حکیمانه در روابط انسانی معنی خاص خود را دارند. بر اساس تئوری معروف ساموئل هانتینگتون و با جبهه گیری انتقادی نسبت به آن ایشان این ساختار خشن و تند در قبال ادیان و سوء استفاده از آنها را مورد بحث قرار می دهد و معتقد است که هرگونه ترس بنیادین و اولیه مبنای چنين اموری را در انسانها تشکیل می دهد، که موجبات تنفر از بيگانگان و وحشت از کثرت حضور خارجیان را فراهم ساخته است. در ادامه نویسنده این سئوال را طرح می کند: چه رفتاری بایستی از خود نشان دهیم، چنانچه ریشة مشترک همة اين ترسها همان شرم و حیای بشر (پس از گناه آدم و حواء و خوردن از شجرة ممنوعه) و احساسات و اخلاق اولیه باشد؟ بر اين اساس هر گونه خوبی گرایی انسان و صحت و سلامت سیاسی در مسیر (انسانها) همانند نوعی ادعای مطلق گرایی به نظر می رسد. بهتر است پیش از هر چیز این ترس اولیه از تحلیل های سیاسی را از خود دور سازیم، تا همة آن بارهای انباشته شدة ايدئولوژیکی و ناشی از شرم و حیا را از آنها بگيريم. تزکيه از ديدگاه و برداشت مسیحی و جهاد اکبر از ديدگاه و برداشت اسلامی در اين مقاله ارائه و پتانسیل آنها معرفی می شود، تا بدينوسیله نوعی رجعت به خويشتن واقعی محقق گرديده و انسانها بتوانند مسیر جدیدی به سوی يکديگر را بیابند. تنها از اين جنبه و جایگاه است که می توانند این دو پدیده دوباره اهمیت سیاسی خود را بیابند.

نویسنده آقای خوشوانت سینگ Khushwant Singh به بررسی ابعاد ‹جهاد و جنگ مقدس› از نقطه نظر ‹دين سیکها› می پردازد. برای اين دين هر نوع ‹جنگ مقدس› همراه با کاربرد اسلحه و يا اهداف به قدرت رسیدن سیاسی بعید و غير معمول می باشد. از ميان برداشتن و ریشه کن کردن ‹بدی ها› (رفتار بد) و نه نابودی ‹افراد بد› از دیدگاه وی، جهاد مقدس محسوب می شود. اين مهم با برطرف نمودن و غلبه بر برخی نقایص خودی و فردی همچون گرايش بيشتر به تقوا و جانبداری از حق و عدالت و صلح ممکن و محقق می گردد. از آنجا که اين نوع عملکرد به شجاعت وابسته است، لذا در اجرا و عمل نيازمند به ‹دارام جوده› يا جنگ مقدس می شویم. اين رفتار و برخورد در واقع همانند چاقوی جراحی موجب برداشتن و حذف خودخواهی ها و کوتاه بینی ها می گردد و امور ضروری را حفظ می نماید. اين مبارزه کمک می کند تا به وضعیت روحی و معنوی انسان پی ببریم، تضادهای درونی زندگی و علل اصلی خودخواهی ها را دریابیم و مبارزه طلبی های انسانی را حل و فصل کنیم. خصایص و مواردی چون ترور، فساد، عدم مراعات حقوق دیگران، استعمار و یا حتی نحوة ناسالم زندگی فردی به عنوان نمونه هایی از نقص و ضعف روحی و روانی به شمار می روند. برای اینکه بتوانیم دنیای پیرامون خود را بدون هیچگونه عوارضی تغییر دهیم، به اصلاحات سیاسی، اقتصادی و آموزشی بر اساس ارزشهای اخلاقی متعهدانه نیازمند هستیم، که در اين راستا ضروری به نظر می رسند.

حمیدرضا ترابیHamid Reza Torabi  ابتدا علل و عوامل برداشتها و تعابير ناصحیح از ‹جهاد› را مطرح می نماید. ایشان به اين نکته پی می برند، که مفهوم جهاد، بخصوص در خارج از مناطق اسلامی، دستخوش امور مختلف علمی و سلیقه های رسانه ای شده است، که دستیابی به یک تحلیل واقعی و درک محتوای اصلی از آن را مشکل نموده است. در ادامه آقای ترابی با بهره گیری از متون قرآنی به اين نکته می پردازد، که اهمیت واژة جهاد در متون اسلامی تا چه درجه و ميزانی است. مطابق توضیحات ایشان بر اساس آیات قرآنی، واژة جهاد دارای ابعاد کاملاً متفاوت تری از آن است، که گروههای تروریستی از آن ارائه می دهند. نویسنده اين واژه را به معنی و مفهوم ‹تلاش صادقانه› با تأکید بر بعد انسانی و هومانیستی آن توضیح می دهد و مفصل تشریح می نماید. ایشان در خاتمه به اين نتيجه گیری دست می یابد، که در غرب با تأکید بیش از حد بر معنای ‹دفاع از دين و دفاع از وطن› این واژه تنها به یک قسمت از معنی و مفهوم کلمة جهاد می پردازند و در خصوص معانی دیگر آن کوتاهی شده است.

خانم نيلوفر و ياسمن سلماني Niloufar & Yasaman Salmani  معتقدند كه براي فهم صحيح جهاد بايد به بررسي بستر اجتماعي و تاريخي اين مفهوم–دوران پيش از ظهور اسلام– پرداخت. در شرايط اجتماعي دوران جاهليت، جهاد يكي از اركان و مقومات زندگي در جزيره العرب بود و عللي چون يافتن چراگاه، تنگي معيشت، انتقام و خونخواهي،عصبيت هاي قومي و قبيله اي و نيز دفاع از كاروان هاي تجاري در برابر غارتگران فقير را در برمي گرفته است. اسلام در چنين فضايي با انقلاب معنايي در مفهوم جهاد، هدف و جهت جهاد را تغيير داده و از اين عنصر در جهت حل بحران فقر استفاده مي نمايد. اين بدان معناست كه اسلام در ان برهه از تاريخ در پي اعمال زور و كشتارنبوده بلكه اهداف مهمي چون فقرزدايي وكمك به نيازمندان جامعه را دنبال مي كرده است. نويسندگان مقاله با نگرشي به سوره نهم قرآن بر اين نكته تاكيد مي نمايند كه گروه ها و فرقه هاي نوساخته چون داعش، القاعده، سلفي، تكفيري، وهابي، طالبان و جريان هاي تندرو ديگر كه به زعم خود از اسلام جانبداري مي كنند، برداشت و تلقي ناصحيحي از آيات قرآني در خصوص جهاد دارند، و نبايد آنان را مسلمان ناميد چراكه ايشان همواره بعد مهم جهاد كه همان فقرزدايي است ناديده گرفته و اصول و حقوق انساني در اين راستا را، كه همانا محبت و عشق به همنوعان است مورد بي توجهي قرار داده اند.

مترجم: دکتر علی رجائی، دانشگاه اراک